File: Cyrillic-HOWTO.pl.html

package info (click to toggle)
doc-linux-pl 2002.06.14-2
links: PTS
area: main
in suites: etch, etch-m68k, jessie, jessie-kfreebsd, lenny, squeeze, wheezy
size: 6,900 kB
ctags: 968
sloc: makefile: 66
file content (1535 lines) | stat: -rw-r--r-- 70,295 bytes
parent folder | download | duplicates (5)
<!DOCTYPE HTML PUBLIC "-//W3C//DTD HTML 3.2 Final//EN">
<HTML>
<HEAD>
 <META NAME="GENERATOR" CONTENT="SGML-Tools 1.0.9">
<META HTTP-EQUIV="content-type" content="text/html; charset=iso-8859-2">
<TITLE>The Cyrillic HOWTO</TITLE>


</HEAD>
<BODY>
<H1>The Cyrillic HOWTO<BR></H1>

<H2>Autor: Aleksander L. Belikoff<BR>
v3.0, 13 sierpie 1995<BR>
<B>Wersja polska: Gwidon S. Naskrent
<A HREF="mailto:naskrent@hoth.amu.edu.pl">naskrent@hoth.amu.edu.pl</A><BR></B>
v2.0, luty 1998</H2>
<P><HR>
<EM>Dokument ten opisuje jak skonfigurowa swj system linuxowy aby mc pisa,
oglda i drukowa dokumenty w jzyku rosyjskim.
Dokument ten zosta napisany w standardzie ISO-8859-2.
Orygina tego dokumentu znajduje si pod adresem
<A HREF="ftp.icm.edu.pl/pub/Linux/sunsite/docs/HOWTO/">ftp.icm.edu.pl/pub/Linux/sunsite/docs/HOWTO/</A></EM>
<HR>
<H2><A NAME="s1">1. 1. Uwagi oglne</A></H2>

<P>
<P>
<H2>1.1 1.1 Wstp</H2>

<P>
<P>Dokument ten obejmuje to czego potrzebujesz aby skutecznie pisa, oglda
i drukowa dokumenty po rosyjsku pod Linuxem. Chocia dokument ten zakada
e jako systemu operacyjnego uywasz Linuxa, wikszo z przedstawionych
informacji stosuje si take do innych odmian Unixa. Postaram si zachowa
rozrnienie tak widocznym jak to moliwe.
<P>Istnieje pewna liczba popularnych dystrybucji linuxowych. Jako system
przykadowy opisz Linuxa Red Hat 3.0.3 (Picasso) oraz Red Hat 4.1
(Vanderbildt) - tego ktrego osobicie uywam. Niemniej jednak postaram
si zaznaczy rnice, jeli takowe istniej, w instalacji Linux Slackware.
<P>Poniewa taka instalacja bezporednio modyfikuje i rozszerza system
operacyjny, powiniene zdawa sobie spraw z tego co robisz. Chocia
staraem si sprawy maksymalnie uproci, posiadanie pewnego dowiadczenia
z danym programem jest korzystne. Nie zamierzam opisywa czym jest system
X Windows i jak skada dokumenty uywajc TeXa lub LaTeXa, albo jak
zainstalowa drukark w Linuxie. Problemy te omawiane s w innych
dokumentach.
<P>Z tych samych powodw opisuj instalacj na skal systemow, domylnie
wymagajc uprawnie administratora. Jeli jednak istnieje moliwo
instalacji na poziomie uytkownika, nie omieszkam jej wspomnie.
<P>Uwaga: system X Windows, TeX i inne skadniki Linuxa s zoonymi
systemami z wyrafinowan konfiguracj. Jeli co sknocisz, moesz nie
tylko nie dokona instalacji cyrilicy, ale popsu skadnik, jeli nie
cay system. Nie ma to na celu ci odstrasza, lecz tylko sprawi aby
zrozumia powag operacji i by ostronym. Wstpna kopia zapasowa
plikw konfiguracyjnych jest wielce podana. Posiadanie pod rk
jakiego guru zawsze si przydaje.
<P>
<H2>1.2 1.2 Dostpno i uwagi</H2>

<P>
<P>Dokument ten dostpny jest na sunsite.unc.edu lub tsx-11.mit.edu jako
cz Linux Documentation Project. Moe take by dostpny w rnych
archiwach zawierajcych Linuxa. Co wicej, moe take wchodzi w skad
dystrybucji Linuxa.
<P>Mona go wreszcie otrzyma bezporednio od autora, na ftp.netvision.net.il.
<P>Jeli masz jakie pytania dotyczce tego dokumentu, nie wahaj si, prosz,
skontaktowa si ze mn pod adresem belikoff@netvision.net.il. Kada nowa
i uyteczna informacja na temat obsugi Cyrilicy w rnych Unixach jest
mile widziana. Pamitaj, pomoe to innym.
<P>Wielu ludzi pomogo mi (i nie tylko mi) wartociowymi informacjami oraz
sugestiami. Jeszcze wicej ludzi dooyo oprogramowania na uytek
publiczny. Przepraszam jeeli zapomniaem kogo wymieni.
<P>Oto wic oni: Bas v. de Bakker, David Daves, Siergiej Wakulenko,
Siergiej O. Naoumow, Winfried Trmper, Michael van Canneyt.
<P>Ten dokument jest (c) 1995 Aleksander L. Belikoff. Mona go uywa
i rozpowszechnia zgodnie ze zwykymi warunkami Linux HOWTO opisanymi
poniej.
<P>Ponisze jest notk o prawach autorskich Linux HOWTO:
<P>Dokumenty Linux HOWTO stanowi prawn wasno ich autorw, chyba
e zaznaczono inaczej. Dokumenty Linux HOWTO mog by reprodukowane
i rozposzechniane w caoci lub czci, w kadym fizycznym lub
elektronicznym rodku przekazu, tak dugo jak w kadej kopii pozostaje
niniejsza notka o prawach autorskich. Redystrybucja komercyjna jest
dozwolona i popierana; autorzy jednak woleliby zosta o takich
dystrybucjach powiadomieni.
<P>Wszystkie tumaczenia, prace pochodne i zbiorowe zawierajce
dokumenty Linux HOWTO musz podlega po t notk o prawach autorskich.
To jest, nie moesz stworzy z HOWTO pracy pochodnej i naoy
dodatkowe ograniczenia na jej dystrybucj. Wyjtki do tych regu
mog by udzielone pod pewnymi warunkami; prosz skontaktowa
si z koordynatorem Linux HOWTO pod adresem podanym poniej.
<P>W skrcie, chcielibymy promowa rozprzestrzenianie si tych
informacji tak wieloma kanaami jak to moliwe. Pragnlibymy
jednake zachowa prawa autorskie do dokumentw HOWTO, i
by powiadamianymi o kadych planach ich redystrybucji.
<P>Jeli masz pytania, skontaktuj si prosz z Gregiem Hankinsem,
koordynatorem Linux HOWTO, pod adresem <CODE>gregh@sunsite.unc.edu</CODE>.
Moesz uy tego adresu z programem finger by zdoby numer telefonu
i inne dodatkowe informacje dotyczce kontaktu.
<P>Unix jest zastrzeonym znakiem przemysowym X/Open Ltd.; MS-DOS, Windows,
Windows NT i Windows 95 s zastrzeonymi znakami Microsoft Corp.; System
X Windows jest znakiem zastrzeonym Consortium X, Inc. Wszystkie inne
znaki zastrzeone nale do ich odpowiednich posiadaczy.
<P>
<H2><A NAME="s2">2. 2. Znaki i zestawy znakw</A></H2>

<P>
<P>Aeby zrozumie i wywietla znaki rnych jzykw, system i programy
musz by zdolne odrnia je od innych znakw. To jest, kady pojedynczy
znak musi mie odrbn reprezentacj wewntrz systemu operacyjnego, bd
konkretnego pakietu programw. Taka kolekcja wszystkich odrbnych znakw
ktre jaki system jest w stanie reprezentowa w danym momencie nazywa
si zestawem znakw.
<P>W czasie tworzenia najwikszych systemw operacyjnych nikt nie dba o to
aby programy byy wielojzyczne. Dlatego te najpopularniejszym zestawem
znakw by (i cigle jest) ASCII (American Standard Code for Information
Interchange).
<P>Standardowy ASCII (aka siedmiobitowy ASCII) zawiera 128 odrbnych kodw.
Niektre z nich ASCII definiuje jako faktyczne drukowalne znaki, a niektre
s tak zwanymi znakami kontrolnymi, ktre posiaday specjalne znaczenia
w starszych protokoach komunikacyjnych. Kady element zestawu identyfikuje
kod bdcy liczb cakowit (0-127). Podzbir znakw drukowalnych
przedstawia te ktre znale mona na klawiaturze maszyny do pisania, z
niewielkimi dodatkami. Kady znak zajmuje siedem najmniej znaczcych bitw
bajtu, podczas gdy najbardziej znaczcy uywany by dla celw kontrolnych
(np. kontroli transmisji w starszych pakietach komunikacyjnych).
<P>Koncepcj ASCII siedmiobitowego rozszerzy ASCII omiobitowy (aka
rozszerzony ASCII). W tym zestawie zakres kodw znakw to 0-255. Dolna
poowa (0-127) to czysty ASCII, podczas gdy grna zawiera 127 dodatkowych
znakw. Poniewa zestaw ten jest wstecznie kompatybilny z ASCII (znak
cigle zajmuje osiem bitw, kody odpowiadaj staremu ASCII), zyska
on sobie szerok popularno.
<P>ASCII omiobitowe nie definiuje zawartoci grnej powki zestawu. Dlatego
ISO powzio zadanie ustalenia rodziny standardw znanych jako rodzina
ISO-8859-X. Jest to zbir kodowa omiobitowych, w ktrych nisza poowa
kadego kodowania (0-127) odpowiada ASCII, a wysza definiuje znaki dla
rnych jzykw. Zdefiniowano na przykad nastpujce kodowania:
<P>
<UL>
<LI>8859-1 - Europa Zachodnia, Ameryka aciska (znany te jako Latin 1)</LI>
<LI>8859-2 - Europa rodkowa i Wschodnia</LI>
<LI>8859-5 - cyrylica</LI>
<LI>8859-8 - hebrajski</LI>
</UL>
<P>W Latin 1 grna poowa tabeli definiuje rne znaki ktre nie s czci
alfabetu angielskiego, ale znajduj si w rnych jzykach
zachodnioeuropejskich (umlauty niemieckie, akcenty francuskie).
<P>Programy ktre nie zakadaj nic co do smego bitu danych ASCII zwane
s omiobitowo czystymi. Niektre starsze programy, napisane z myl o
ASCII 7-bitowym, nie s czyste omiobitowe i mog dziaa niepoprawnie
z danymi omiobitowymi. Wikszo jednak pakietw domylnie radzi sobie
z omiobitowym ASCII, albo wymaga bardzo prostego ustawienia.
UWAGA: zanim wylesz pytanie "Wszystko ustawiem poprawnie, a nie mog
wprowadza/oglda znakw cyrylicowych!", zajrzyj do sekcji 8 co do
uwag o programie ktrego uywasz.
<P>Poniewa na wikszoci systemw ASCII zajmuje osiem bitw, nie ma ju
moliwo aby cigle je rozszerza. Sposobem na zaimplementowanie nowych
symboli w kodowaniach opartych na ASCII jest stworzenie innej implementacji
rozszerzonego ASCII. W taki wanie sposb zaimplementowane zostao
kodowanie cyrylicy w ASCII.
<P>Wspomnielimy ju o standardzie ISO-8859-5 jako okrelajcym kodowanie
cyrylicy. Lecz jak to czsto bywa ze standardami, stworzono go nie biorc
pod uwag istniejcej praktyki w byym ZSRR. Jedyn wic rzecz jak
ten standard osign byo spotgowanie zamieszania. Nie powiedziabym
e gdzie si znaczco uywa ISO-8859-5.
<P>Innymi standardami kodowania cyrylicy s tak zwane kodowanie Alt i
strona kodowa 1251 Microsoftu. Ta pierwsza stworzona zostaa (przez kogo?)
do dawno temu na potrzeby MS-DOS. W tamtych czasach nie byo jeszcze
tego caego szumu o internetowaniu, intencj wic byo uczynienie jej
jak najbardziej kompatybilnej ze standardem IBM. Dlatego kodowanie Alt
jest w rzeczywistoci stron kodow IBM, gdzie wszystkie specjalne znaki
europejskie w grnej powce zastpiono cyrylicznymi, z wyczeniem
pseudografiki. Nie rujnowao to atwego tworzenia okienek i dawao take
znaki cyrylicowe. Standard Alt cigle yje i jest niesychanie popularny
w wiecie MS-DOSa.
<P>Strona kodowa 1251 to po prostu prba Microsoftu pokazania nowego standardu
dla kodowania cyrylicy w Windows. Na ile wiem, nie jest ona kompatybilna
z czymkolwiek (niezbyt dziwne, co?)
<P>I w kocu istnieje KOI-8. Jest ono rwnie stare, ale zaprojektowano je
mdrze i dzisiaj zaoenia tego projektu wygldaj naprawd uytecznie.
<P>I znw, jest ono kompatybilne z ASCII, a znaki cyrylicy umieszczone s
w grnej powce. Lecz gwnym zaoeniem projektowania KOI-8 jest to e
pozycje znakw cyrylicy musz odpowiada znakom angielskim o zblionej
wymowie. Konkretnie, jeli ustawimy smy bit w angielskim 'a', dostaniemy
'a' cyrylicowe. Oznacza to e jeli mamy tekst pisany cyrylic w KOI-8,
moemy uci smy bit z kadego znaku i dalej mie czytelny tekst. Bardzo
to dzisiaj wane, poniewa w Internecie jest wiele wzw pocztowych ktre
po prostu po cichu obcinaj smy bit, pewne e wszyscy na caej Ziemi mwi
po angielsku.
<P>Nic dziwnego e KOI-8 szybko sta si de facto standardem dla cyrylicy
w Internecie. Andriej A. Czernow poczyni ogromne nakady pracy aby
ustali w tym obszarze standard. Jest on autorem RFC 1489 ("Registration
of a Cyrillic character set").
<P>Te dwa standardy [Alt i KOI-8] rni si tylko pozycjami znakw
cyrylicowych w tabeli (to jest kodami znakw cyrylicowych)/
<P>Gwn rnic jest to e kodowanie Alt uywane jest tylko przez
uytkownikw MS-DOS, podczas gdy KOI-8 uywane jest w Unixie, a take
w MS-DOSie (chocia w tym drugim jest znacznie mniej popularne).
Poniewa robimy to co trzeba (to znaczy pracujemy w systemie Unixowym)
skupimy si gwnie na KOI-8.
<P>Co do standardu ISO, jest on bardziej popularny jako standard cyrylicy.
w Europie i USA. W Rosji zdecydowanie przoduje KOI-8.
<P>Istniej i inne standardy, rne od ASCII i o wiele bardziej elastyczne.
Najbardziej znanym jest Unicode. Nie s jednak one zaimplementowane
tak dobrze jak te podstawowe w Unixie w oglnoci i Linuxie w
szczeglnoci. Dlatego te nie bd ich tu opisywa.
<P>
<H2><A NAME="s3">3. 3. Ustawianie trybu tekstowego</A></H2>

<P>
<P>Zasadniczo tryb tekstowy jest najprostsz metod pokazywania i wprowadzania
znakw cyrylicy. Istnieje jednak jedna zasadnicza komplikacja: fonty
w trybie tekstowym i operacje na ukadzie klawiatury zale od implementacji
sterownika terminala. Nie ma wic przenonej metody dla osignicia tego
celu midzy rnymi systemami.
<P>Za chwil opisz sposb radzenia sobie ze sterownikiem konsoli Linuxa.
Tak wic jeli masz inny system, nie spodziewaj si e bdzie to dziaa
u ciebie. Zajrzyj raczej do dokumentacji swojego sterownika terminala.
Polij mi jednake jakiekolwiek informacje jakie znajdziesz, tak aby mg
wczy je do przyszych wersji tego dokumentu.
<P>
<H2>3.1 4.1. Konsola</H2>

<P>
<P>Sterownik konsoli Linuxa jest do elastycznym kawakiem software'u.
Potrafi on zmienia fonty oraz ukady klawiatury. Aby to osign, bdziesz
potrzebowa pakietu kbd. RedHat i Slackware instaluj kbd jako cz
systemu.
<P>Pakiet kbd zawiera narzdzia do kontrolowania klawiatury oraz znaczny
zbir fontw i ukadw klawiatury.
<P>By ustawi cyrylic, trzeba wykona dwie rzeczy:
<P>
<OL>
<LI>Ustawienie czcionki ekranowej. Wykonywane jest to za pomoc
programu <CODE>setfont</CODE>. Pliki z czcionkami umieszczone s w
<CODE>/usr/lib/kbd/consolefonts</CODE>.

UWAGA: Nigdy nie uruchamiaj programu setfont pod X, poniewa zawiesi
on twj system. Dzieje si tak poniewa dziaa on z odwoaniami
niskiego poziomu do karty graficznej, ktrych nie lubi X.
</LI>
<LI>Zaadowa odpowiedni ukad klawiatury programem <CODE>loadkeys</CODE>.</LI>
</OL>
<P>UWAGA: W RedHat 3.0.3 <CODE>/usr/bin/loadkeys</CODE> ma zbyt zawone
prawa dostpu, konkretnie 700 (<CODE>rwx------</CODE>). Nie ma powodu aby tak
byo, poniewa kady moe skompilowa swoj wasn kopi i uruchomi
j (odpowiednie odwoania do systemu nie s zarezerwowane tylko dla
administratora). Popro wic swojego sysadmina aby ustawi dla
bardziej sensowne prawa dostpu (na przykad 755).
<P>Oto wycig z mojego skryptu <CODE>cyrload</CODE>, ktry ustawia tryb cyrylicy
dla konsoli linuxowej.
<P>
<BLOCKQUOTE><CODE>
<PRE>
  if [ notset.$DISPLAY != notset. ]; then
      echo "`basename $0`:  nie dziaa pod X"
      exit
  fi

  loadkeys /usr/lib/kbd/keytables/ru.map
  setfont /usr/lib/kbd/consolefonts/Cyr_a8x16
  mapscrn /usr/lib/kbd/consoletrans/koi2alt
  echo -ne "\033(K"              # magiczna sekwencja
  echo "Uyj prawego Ctrl aby zmieni tryb"
</PRE>
</CODE></BLOCKQUOTE>
<P>Pozwl mi to nieco wyjani. adujesz odpowiednie mapowanie klawiatury.
Nastpnie adujesz font odpowiadajcy zestawowi znakw Alt. Pniej,
aby mc poprawnie wywietla tekst w KOI-8, adujesz tablic przekodowywania
ekranowego. Dokonuje ona translacji niektrych znakw z grnej powki
kodowania na kodowanie Alt. Kluczowe znaczenie ma sowo 'niektre' - nie
wszystkie znaki podlegaj translacji, dlatego te niektre z nich, jak
pseudograficzne znaki IBM, trafiaj na ekran niezmodyfikowane i wywietlaj
si poprawnie, poniewa s one kompatybilne z kodowaniem Alt, w
przeciwiestwie do KOI-8. Aby si upewni, uruchom <CODE>mc</CODE> i udawaj e
jeste znw w MS-DOS 3.3...
<P>W kocu, owa magiczna sekwencja jest wana, ale nie mam adnego pojcia
co takiego robi [resetuje konsol i mapy odwzorowa; patrz Keyboard-HOWTO -
przyp. GSN]. Poyczyem/podkradem j z German-HOWTO jeszcze w 1994, kiedy
byo no chyba jedynym HOWTO zorientowanym na jzyki narodowe. Jeli masz
jaki pomys co do tej magicznej sekwencji, powiadomij mnie, prosz.
<P>Dla tych purystw ktrzy nie chc prbowa kodowania Alt doczam jeszcze
jedn wersj powyszego skryptu, uywajc rdzennych fontw KOI-8.
<P>
<BLOCKQUOTE><CODE>
<PRE>
  if [ notset.$DISPLAY != notset. ]; then
      echo "`basename $0`:  cannot run under X"
      exit
  fi

  loadkeys /usr/lib/kbd/keytables/ru.map
  setfont /usr/lib/kbd/consolefonts/koi-8x16
  echo "Uyj prawego Ctrl aby zmieni tryb"
</PRE>
</CODE></BLOCKQUOTE>
<P>Nie spodziewaj si jednak adnych ramek w swoich okienkowych aplikacjach
tekstowych.
<P>Chcesz to pewnie teraz wyprbowa. Ustaw bash lub tcsh jak trzeba,
uruchom je ponownie, potem nacinij prawy klawisz Ctrl i upewnij si
e otrzymujesz prawidowe znaki cyrylicy. Klawisz 'q' musi dawa
rosyjskie 'krtkie i', w generowa 'c' itd.
<P>Jeli co pokrcie, najlepsz rzecz jest przywrcenie ustawie
oryginalnych (tj. amerykaskich). Wykonaj nastpujce komendy:
<P>
<BLOCKQUOTE><CODE>
<PRE>
  loadkeys /usr/lib/kbd/keytables/defkeymap.map
  setfont /usr/lib/kbd/consolefonts/default8x16
</PRE>
</CODE></BLOCKQUOTE>
<P>UWAGA: niestety sterownik konsoli nie jest w stanie zachowa swojego
statusu (a przynajmniej nie w prosty sposb) podczas uruchamiania
X Windows. Dlatego, kiedy wyjdziesz z X (albo przeczysz ze na
konsol), bdziesz musia ponownie zaadowa rosyjski font konsolowy.
<P>
<H2>3.2 Konsola FreeBSD</H2>

<P>
<P>Nie uywam FreeBSD, tak wic nie mogem przetestowa poniszej informacji.
Trzeba zacz od tego e wszystkie dane w tej sekcji naley traktowa jako
wskaniki. Strona domowa projektu FreeBSD moe mie jakie informacje
na ten temat. Innym dobrym rdem jest grupa newsowa <CODE>relcom.fido.ru.unix</CODE>.
Sprawd take zasoby wyliczone w sekcji 11.
<P>W kadym razie, oto co Ilja K. Orechow sugeruje zrobi aby konsola
FreeBSD mwia po rosyjsku:
<P>
<OL>
<LI>dodaj w <CODE>/etc/sysconfig</CODE>:
<BLOCKQUOTE><CODE>
<PRE>
     keymap=ru.koi8-r
     keyrate=fast
     # UWAGA: ^[ poniej to pojedynczy znak kontrolny [ESC]
     keychange="61 ^[[K"
     cursor=destructive
     scrnmap=koi8-r2cp866
     font8x16=cp866b-8x16
     font8x14=cp866-8x14
     font8x8=cp866-8x8
</PRE>
</CODE></BLOCKQUOTE>
</LI>
<LI>w <CODE>/etc/csh.login</CODE>:
<BLOCKQUOTE><CODE>
<PRE>
     setenv ENABLE_STARTUP_LOCALE
     setenv LANG ru_SU.KOI8-R
     setenv LESSCHARSET latin1
</PRE>
</CODE></BLOCKQUOTE>
</LI>
</OL>
<P>
<H2>3.3 System X Window</H2>

<P>
<P>Podobnie jak tryb konsoli, rodowisko X rwnie wymaga nieco konfiguracji.
Zawiera si w niej ustawienie trybu wprowadzania i Xowych czcionek.
Oba aspekty omwione s poniej.
<P>
<H3>Xowe czcionki</H3>

<P>
<P>Po pierwsze zdoby musisz kolekcj czcionek posiadajcych znaki
cyrylicy w odpowiednich miejscach.
<P>Jeli uywasz najnowszej dystrybucji X (lub XFree86), istnieje szansa
e masz ju takie czcionki. W kocu 1995 X Windows System wczy zestaw
czcionek cyrylicowych, stworzonych przez Cronyxa. Zapytaj swojego
administratora systemu, albo jeli to ty nim jeste, sprawd swj
system, to jest:
<OL>
<LI>Uruchom <CODE>xlsfonts | grep koi8</CODE>. Jeli wyliczono jakie
czcionki, twj X-serwer ju o nich wie.</LI>
<LI>W przeciwnym razie wykonaj

<BLOCKQUOTE><CODE>
<PRE>
find /usr -name crox\*.pcf\*
</PRE>
</CODE></BLOCKQUOTE>


aby znale miejsce czcionek cyrylicowych na serwerze. Bdziesz musia
wczy te czcionki dla X-serwera, jak wyjaniam poniej.</LI>
</OL>
<P>Jeli nie znalaze takich fontw zainstalowanych, bdziesz musia to
sam zrobi.
<P>Istnieje pewna rozbieno co do czcionek. XFree86 twierdzi e kolekcj
czcionek rosyjskich zamieszczonych w dystrybucji stworzy Cronyx. Niemniej
na sieci znale mona inne czcionki cyrylicowe Cronyxa (np. na
<CODE>ftp.klae.su</CODE>), znane jako pakiet <CODE>xrus</CODE> (nie myl go z programem
<CODE>xrus</CODE>, ktry uywany jest do ustawienia ukadu klawiatury cyrylicy).
Na szczcie ten drugi zosta ostatnio przemianowany na <CODE>xruskb</CODE>.
<CODE>xrus</CODE> ma mniej czcionek ni kolekcja w XFree86 (38 wobec 68), ale
te drugie czcionki nie chciay dziaa z moim ustawieniem Netscape -
daway mi jak strasznie du czcionk w pasku menu. Pakiet <CODE>xrus</CODE>
nie stwarza tego problemu.
<P>Sugerowabym cignicie i wyprbowanie obydwu. Wybierz ten ktry bardziej
ci si podoba. Mam take zamiar wkrtce stworzy pakiety RPM dla obu
kolekcji i podadowa je do <CODE>ftp.redhat.com</CODE> oraz mojego FTP.
<P>Istniej take starsze rzeczy, na przykad pakiet VakuFonts, stworzony przez
Sergieja Wakulenko <CODE>(
<A HREF="mailto:vak@cronyx.ru">mailto:vak@cronyx.ru</A>)</CODE>, ktry
tworzy podstaw dla tego w dystrubucji X. Istniej te inne. Wan rzecz
jest to e nazwy czcionek w starszych kolekcjach nie cakiem cile
stosoway si do standardw. Pniejsze s w zasadzie w porzdku, ale
czasami wywoa mog rne dziwne bdy. Miaem na przykad niemie
dowiadczenia z Maple V dla Linuxa, ktry wykada si tajemniczo z
pakietem VakuFonts, ale dziaa bez zarzutu ze "standardowymi".
<P>Zacznijmy wic od czcionek:
<P>
<OL>
<LI>cignij odpowiedni kolekcj czcionek. Pakiet dla XFree86 mona
znale w kadym FTP zawierajcym dystrybucj Xa, na przykad moesz
j cign] bezporednio z FTP XFree86. Pakiet <CODE>xrus</CODE> znale
mona na <CODE>ftp.klae.su</CODE>.
<LI>Teraz kiedy masz czcionki, stwrz dla nich jaki katalog. Zwykle
zym pomysem jest wsadzanie nowych czcionek do ju istniejcego
katalogu. Umie je wic w, powiedzmy, <CODE>/usr/lib/X11/fonts/cyrillic</CODE>
dla instalacji caosystemowej, albo po prostu utwrz katalog prywatny dla
uytku osobistego.
<LI>Jeli nowe czcionki s w formacie BDF (pliki *.bdf), musisz je
skompilowa. Wykonaj dla kadej czcionki
<PRE>
       bdftopcf -o name.pcf name.bdf
</PRE>

Jeli twj serwer obsuguje czcionki skompresowane, skompresuj je uywajc
programu <CODE>compress</CODE>
<PRE>
       compress name.pcf
</PRE>

Jeli chcesz wsadzi nowe czcionki do ju istniejcego katalogu, bdziesz
musia poczy stary i nowy <CODE>font.alias</CODE>. w przypadku gdy oba istniej,
np.
<PRE>
cat font.alias.new >> font.alias
</PRE>

Teraz, eby wszystko ustawi, powiniene wykona trzy rzeczy:
<LI>Kada katalog z czcionkami w X musi zawiera list znajdujcych
si w nim czcionek. Lista ta przechowywana jest w <CODE>fonts.dir</CODE>. Nie
musisz jej tworzy rcznie. Zamiast tego, wykonaj
<PRE>
cd &lt;katalog_z_nowymi_czcionkami>
mkfontdir
</PRE>

<LI>Musisz teraz powiadomi X-serwer o tym katalogu z czcionkami. Masz
tu kilka opcji:
<UL>
<LI>Instalacja dla caego systemu XFree86. Jeli uruchamiasz t wersj
X, docz nowy katalog do listy katalogw w <CODE>XF86Config</CODE>. Aby znale
pooenie tego pliku spjrz na wyjcie <CODE>startx</CODE>. Patrz te
XF86Config{4,5} po szczegy.</LI>
<LI>Instalacja dla caego systemu poprzez <CODE>xinit</CODE>. Dodaj katalog
startowy do pliku startowego <CODE>xinit</CODE>. Patrz xinit(1x) i nastpny punkt
po szczegy.</LI>
<LI>Instalacja osobista. Masz specjalny plik startowy dla X -
<CODE>~/.xinitrc</CODE> (albo <CODE>~/.Xclients</CODE>, albo <CODE>~/.xsession</CODE>
dla uytkownikw RedHata). Dodaj do niego nastpujce komedy:

<BLOCKQUOTE><CODE>
<PRE>
xset +fp katalog_z_czcionkami
xset fp rehash
</PRE>
</CODE></BLOCKQUOTE>
</LI>
<LI>Zrestartuj teraz X. Jeli wykonae wszystko prawidowo, testy
na pocztku sekcji powiod si. Pobaw si take xfontsel(1x), aby si
upewni e moesz wybiera czcionki cyrylicowe.</LI>
</UL>
</LI>
</LI>
</LI>
</LI>
</LI>
</OL>
<P>Aby klienci X uywali czcionek cyrylicowych, musisz ustawi odpowiednie
X-zasoby. Na przykad, ustawiam czcionk rosyjsk jako domyln w swoim
&nbsp;/.Xdefaults:
<P>
<BLOCKQUOTE><CODE>
<PRE>
*font           6x13
</PRE>
</CODE></BLOCKQUOTE>
<P>Poniewa moje czcionki cyrylicowe s pierwsze na licie cieek do
czcionek (patrz rezultaty [xinit, wybrana zostanie pierwsza czcionka o
aliasie 6x13)]
<P>To prostszy przykad. Jeli chcesz ustawi odpowiedni cz X-klienta
by uywaa czcionek cyrylicowych, musisz znale nazw zasobu (np.
za pomoc editres(1x) i ustali go albo w bazie danych zasobw, albo
w linii komend. Oto kilka przykadw:
<P>
<BLOCKQUOTE><CODE>
<PRE>
  $ xterm -font '-cronyx-*-bold-*-*-*-19-*-*-*-*-*-*-*'

  $ xfontsel -xrm '*quitButton.font: -*-times-*-*-*-*-13-*-*-*-*-*-koi8-*'
</PRE>
</CODE></BLOCKQUOTE>
<P>
<H3>Tumaczenie danych wprowadzanych</H3>

<P>
<P>W najnowszych wersjach X (X11R61 i wyszych) istniej dwie "standardowe"
metody wprowadzania znakw: pierwotna, dziaajca z uyciem programu
<CODE>xmodmap</CODE>, oraz nowa, zwana (Xkb) XKeyBoard. Pierwsze co powiniene
zrobi to wyczy metod Xkb! Nie daj si oczarowa jej moliwociami
ustawienia "cyrylicznej klawiatury". Wyglda na to e ta metoda uywa
klawsymw zdefiniowanych w <CODE>keysymdef.h</CODE>. Plik ten definiuje klawsymy
dla wielu jzykw. Jednym problemem jest to e te definicje nie maj
nic wsplnego z rozszerzonym zestawem znakw ASCII - jedynym na ktrym
potrafi wycznie operowa wikszo programw! Ledwie wiem o jaki
programach ktre zdolne s przetworzy klawsymy z <CODE>keysymdef.h</CODE>
rne od omiobitowego ASCII. Jednakowo naszym celem jest sprawienie
eby obsuga KOI-8 zadziaaa.
<P>Aby wyczy obsug Xkb, przegldnij sekcj Keyboard w swoim pliku
<CODE>XF86Config</CODE> i wykomentuj wszystkie linie zaczynajce si od Xkb
(wielko liter bez znaczenia). Zamiast nich, wstaw nastpujc lini:
<P>
<BLOCKQUOTE><CODE>
<PRE>
  XkbDisable
</PRE>
</CODE></BLOCKQUOTE>
<P>Program <CODE>xmodmap</CODE> pozwala na dopasowanie kodw ktre wysyaj rne
znaki i ich kombinacje. Ustawia on to opierajc si na pliku zawierajcym
tabel tumacze.
<P>Jeli nie chcesz zajmowa si wszystkimi tymi trikami i wolisz rozwizanie
od rki, [bd to] cignij odpowiedni tablic xmodmapow, dostpn na
wielu ftpach zajmujcych si cyrylic, na przykad <CODE>ftp.kiae.su</CODE> albo
<CODE>ftp.funet.fi</CODE>. Sam sporzdziem rwnie map opisan poniej, dostpn
przez mj ftp.
<P>Bardziej odpowiedni alternatyw jest instalacja pakietu <CODE>xruskb</CODE>,
ktry pozwala ci skonfigurowa wikszo parametrw translacji wejciowej
bez potrzeby obeznania si z <CODE>xmodmap</CODE>.
<P>Poniej uproszczony opis przystosowania wejcia. Jeli chcesz jaki
bardziej wyrafinowanych trikw, zajrzyj do xmodmap(1) lub, jeszcze
lepiej, poczekaj na nastpn wersj gwn X, ktra miejmy nadziej
zajmie si biecymi problemami ze wprowadzaniem danych.
<P>W naszym przypadku, tablica tumacze powinna definiowa dwie rzeczy:
<P>
<UL>
<LI>kody znakw wysyane przez klawisze alfanumeryczne, oraz</LI>
<LI>zasady przeczania si midzy trybami</LI>
</UL>
<P>
<H3>Tablica znakw</H3>

<P>
<P>Jest to w zasadzie sekwencja dyrektyw ktre przypisuj pewne klawsymy
okrelonym kodom klawiszy. Oglna skadnia to:
<P>
<PRE>
keycode kod = sym1 sym2 sym3 sym4
</PRE>
<P>gdzie <CODE>kod</CODE> to numeryczny kod okrelonego klawisza na klawiaturze (zajrzyj
do tablicy standardowej dla twojego systemu. W moim przypadku znajduje
si ona w pliku <CODE>/usr/lib/X11/etc/xmodmap.std</CODE>). "Symy" definiuj klawsymy
wysyane przez ten klawisz w rnych stanach. <CODE>Sym1</CODE> jest klawsymem
wysyanym w stanie normalnym, <CODE>sym2</CODE> odpowiada klawiszowi z nacinitym
Shift (zwykle), <CODE>Sym3</CODE> i <CODE>sym4</CODE> definiuj klawsymy wysyane przy aktywnym
Mode_switch dla stanw normalnych i ze Shiftem odpowiednio (grupa 2,
zgodnie z X Protocol Specification). W naszym przypadku aktywny Mode_switch
odpowiada wprowadzaniu w trybie cyrylicy.
<P>Wartociami powinny by albo kody szesnastkowe, albo stae symboliczne
z <CODE>/usr/include/X11/keysymdef.h</CODE> (bez pocztkowego "XK_").
<P>Tak wic jeeli chcielibymy aby klawisz odpowiadajcy aciskiemu "a"
wypisywa "a" rosyjskie w trybie alternatywnym, napisalibymy jak niej:
<P>
<PRE>
keycode 38  =  a  A  0xC1 0xE1
</PRE>
<P>Czytelnik ciekaw by moe dlaczego nie uyem staych Cyrillic_a oraz
Cyrillic_A, odpowiednio. Odpowied brzmi: nie dziaaj one dla mnie.
Nie jestem zbyt obeznany z wntrznociami specyfikacji systemu X Windows,
ale mam nastpujce wytumaczenie: symboliczne stae powyej maj wartoci
0x6C1 oraz 0x6E1 odpowiednio. Oznacza to e w rzeczywicie multijzykowym
rodowisku monaby uywa ich bez ich nakadania si na inne zestawy znakw.
Jednak standard KOI-8 nie jest szczeglnie przystosowany do takiego
rodowiska. Poniewa wic chcemy pozosta kompatybilni z przeszoci,
naruszymy reguy obsugi wielu jzykw w systemie X Windows.
<P>Oto tabela dla najbardziej popularnej rosyjskiej klawiatury w ukadzie
JCUKEN (tabele te pochodz od tych z pakietu VakuFonts).
<P>
<BLOCKQUOTE><CODE>
<PRE>
  keysym  4             = 4               dollar          4       quotedbl
  keysym  5             = 5               percent         5       colon
  keysym  6             = 6               asciicircum     6       comma
  keysym  7             = 7               ampersand       7       period
  keysym  q             = q               Q               0xCA    0xEA
  keysym  w             = w               W               0xC3    0xE3
  keysym  e             = e               E               0xD5    0xF5
  keysym  r             = r               R               0xCB    0xEB
  keysym  t             = t               T               0xC5    0xE5
  keysym  y             = y               Y               0xCE    0xEE
  keysym  u             = u               U               0xC7    0xE7
  keysym  i             = i               I               0xDB    0xFB
  keysym  o             = o               O               0xDD    0xFD
  keysym  p             = p               P               0xDA    0xFA
  keysym  bracketleft   = bracketleft     braceleft       0xC8    0xE8
  keysym  bracketright  = bracketright    braceright      0xDF    0xFF
  keysym  a             = a               A               0xC6    0xE6
  keysym  s             = s               S               0xD9    0xF9
  keysym  d             = d               D               0xD7    0xF7
  keysym  f             = f               F               0xC1    0xE1
  keysym  g             = g               G               0xD0    0xF0
  keysym  h             = h               H               0xD2    0xF2
  keysym  j             = j               J               0xCF    0xEF
  keysym  k             = k               K               0xCC    0xEC
  keysym  l             = l               L               0xC4    0xE4
  keysym  semicolon     = semicolon       colon           0xD6    0xF6
  keysym  apostrophe    = apostrophe      quotedbl        0xDC    0xFC
  keysym  grave         = grave           asciitilde      0xA3    0xB3
  keysym  z             = z               Z               0xD1    0xF1
  keysym  x             = x               X               0xDE    0xFE
  keysym  c             = c               C               0xD3    0xF3
  keysym  v             = v               V               0xCD    0xED
  keysym  b             = b               B               0xC9    0xE9
  keysym  n             = n               N               0xD4    0xF4
  keysym  m             = m               M               0xD8    0xF8
  keysym  comma         = comma           less            0xC2    0xE2
  keysym  period        = period          greater         0xC0    0xE0
</PRE>
</CODE></BLOCKQUOTE>
<P>Dla uywajcych rosyjskiego ukadu JAWERTY doczyem nastpujc
tabel:
<P>
<BLOCKQUOTE><CODE>
<PRE>
  keysym  q             = q               Q               0xD1    0xF1
  keysym  w             = w               W               0xD7    0xF7
  keysym  e             = e               E               0xC5    0xE5
  keysym  r             = r               R               0xD2    0xF2
  keysym  t             = t               T               0xD4    0xF4
  keysym  y             = y               Y               0xD9    0xF9
  keysym  u             = u               U               0xD5    0xF5
  keysym  i             = i               I               0xC9    0xE9
  keysym  o             = o               O               0xCF    0xEF
  keysym  p             = p               P               0xD0    0xF0
  keysym  bracketleft   = bracketleft     braceleft       0xDB    0xFB
  keysym  bracketright  = bracketright    braceright      0xDD    0xFD
  keysym  a             = a               A               0xC1    0xE1
  keysym  s             = s               S               0xD3    0xF3
  keysym  d             = d               D               0xC4    0xE4
  keysym  f             = f               F               0xC6    0xE6
  keysym  g             = g               G               0xC7    0xE7
  keysym  h             = h               H               0xC8    0xE8
  keysym  j             = j               J               0xCA    0xEA
  keysym  k             = k               K               0xCB    0xEB
  keysym  l             = l               L               0xCC    0xEC
  keysym  z             = z               Z               0xDA    0xFA
  keysym  x             = x               X               0xD8    0xF8
  keysym  c             = c               C               0xC3    0xE3
  keysym  v             = v               V               0xD6    0xF6
  keysym  b             = b               B               0xC2    0xE2
  keysym  n             = n               N               0xCE    0xEE
  keysym  m             = m               M               0xCD    0xED
  keysym  backslash     = backslash       bar             0xDC    0xFC
  keysym  grave         = grave           asciitilde      0xC0    0xE0
  keysym  equal         = equal           plus            0xDE    0xFE
  keysym  3             = 3               numbersign      3       0xDF
  keysym  4             = 4               dollar          4       0xFF
</PRE>
</CODE></BLOCKQUOTE>
<P>
<H3>Zasady przeczania trybw</H3>

<P>
<P>Jest to zasadniczo cz konfiguracji Xowej cyrylicy wymagajca najwicej
wiedzy. Zdefiniowa powiniene warunki w ktrych tryb biecy przeczany
jest midzy trybem zwykym i cyrylicy. Dziki mdremu zaprojektowaniu
translacji wejcia w X, jest ona nieprzenona, nieelastyczna, niekompletna
i oglnie mwic do kitu. Nic dziwnego e ludzie przenosz si na MS Windows.
<P>Obecnie duo si dzieje w rozwijaniu XFree86 w oglnoci i modelu
wejcia w X w szczeglnoci. Rezultat jest taki e twoja konfiguracja
moe dziaa z jedn wersj XFree86 i nie dziaa z inn. Co gorsza,
czasami rzeczy rni si midzy rnymi serwerami w tej samej dystrybucji.
<P>Najpierw opisz moje ustawienia, ktre w obecnej chwili dziaaj dla mnie.
Pracuj w XFree86 3.3, serwer SVGA. W moim pliku <CODE>XF86Config</CODE> (w
dystrybucji RedHata umieszczony jest on w <CODE>/etc/X11</CODE>, w sekcji
"Keyboard" mam nastpujce dyrektywy:
<P>Istniej dwa sposoby osignicia tego w Linuxie. Jedna jest specyficzna
dla XFree86, podczas gdy druga jest bardziej oglna (nie za bardzo moe,
jak i poka niej).
<P>
<BLOCKQUOTE><CODE>
<PRE>
     LeftAlt         Meta
     RightAlt        ModeShift
     ScrollLock      ModeLock
     RightCtl        Control
</PRE>
</CODE></BLOCKQUOTE>
<P>UWAGA: Metoda ustawiania regu przeczania trybw poprzez plik
<CODE>XF86Config</CODE> jest specyficzna dla XFree86. Nie bdzie ona dziaa
w innych wersjach X.
<P>Teraz aduj tabel opisan w poprzedniej sekcji i zachowan w jakim
pliku uywajc narzdzia xmodmap(1x):
<P>
<BLOCKQUOTE><CODE>
<PRE>
  xmodmap  &lt;plik_z_tabel>
</PRE>
</CODE></BLOCKQUOTE>
<P>Teraz mam moliwo zaznaczenia trybu wprowadzania cyrylicy uywajc
prawego klawisza Alt oraz przeczenia na cyrylic i z powrotem uywajc
ScrollLock. Zdziwisz si jeli zobaczysz e ani CapsLock ani klawisze
Control nie dziaaj w trybie wprowadzania cyrylicy. C, powiem to raz
jeszcze: model wejcia X jest do kitu!
<P>Reszt tej sekcji zajmuje zwizy opis zwykej konfiguracji translacji
wejcia w X. Dziaaa ona dla starszych wyda XFree86, ale teraz wykazuje
rozmaite problemy. Pozostawiem j tutaj, tak aby co bardziej ciekawi
z was mogli sprbowa czci tego i zuytkowa to.
<P>Powiniene zrobi co nastpuje:
<P>
<UL>
<LI>przypisa klawsym Mode_switch jakiemu klawiszowi, oraz</LI>
<LI>doda Mode_switch do jakie nieuywanego ukadu</LI>
</UL>
<P>Teraz klawisz do ktrego przypisany jest ModeShift bdzie dziaa jako
przecznik trybw. Oznacza to e gdy jest przycinity, klawiatura
znajduje si w trybie alternatywnym.
<P>Co wicej, jeli dodasz klawsym Mode_lock do tego ukadu, bdzie on
ustawia na stae tryb alternatywny.
<P>Uwaga: s jednak pewne problemy. Siergiej Wakulenko (<CODE>vax@cronyx.com</CODE>)
wskaza e rne implementacje X-serwerw maj rne zasady przypisywania
przecznikw trybu (np. niektre serwery ograniczaj zestaw klawiszy ktre
mog dziaa w trybie przecznika do, powiedzmy, CapsLock, NumLock oraz
ScrollLock). Na szczcie ma si to zmieni w nastpnym wydaniu
systemu X Windows. Po szczegy patrz specyfikacja X Protocol.
<P>Niestety nie udao mi si zmusi CapsLock aby mia t sam funkcjonalno
w trybie alternatywnym, konkretnie aby na stae wcza due litery.
Wydaje mi si e nie mona tego dokona z powodu idiotycznego
zaprojektowania translacji wejcia w X. Jeli si myl, prosz mnie
poprawi.
<P>Zobaczmy przykad. Zamy e chce si uywa prawego Alt jako
przecznika trybw i ScrollLock do ustawiania trybu na stae.
Najpierw powinno si sprawdzi domylny ukad modyfikatorw.
Osiga si to uruchamiajc xmodmap bez argumentw.
<P>
<BLOCKQUOTE><CODE>
<PRE>
       $ xmodmap

       xmodmap:  up to 2 keys per modifier, (keycodes in parentheses):

       shift       Shift_L (0x32),  Shift_R (0x3e)
       lock        Caps_Lock (0x42)
       control     Control_L (0x25)
       mod1        Alt_L (0x40),  Alt_R (0x71)
       mod2        Num_Lock (0x4d)
       mod3
       mod4
       mod5
</PRE>
</CODE></BLOCKQUOTE>
<P>Zgodnie z powyszym, plan ataku wyglda jak nastpuje:
<P>
<OL>
<LI>usun klawisz Alt_R z klawsymu mod1</LI>
<LI>przypisa klawsym Mode_switch klawiszowi Alt_R</LI>
<LI>przypisa klawsym Scroll_Lock do kodu klawisza 78 (kodu rzeczywistego
ScrollLock)</LI>
<LI>doda Mode_switch do nieuywanego klawsymu mod3 i</LI>
<LI>doda klawsym Scroll_Lock do mod3</LI>
</OL>
<P>Oto wic rozwizanie:
<P>
<BLOCKQUOTE><CODE>
<PRE>
  remove mod1 = Alt_R
  keysym Alt_R = Mode_switch
  keycode 78 = Scroll_Lock
  add mod3 = Mode_switch
  add mod3 = Scroll_Lock
</PRE>
</CODE></BLOCKQUOTE>
<P>Jeli uyjesz tego drugiego rozwizania, moesz poczy tabel i
dyrektywy dotyczce trybw w swoim pliku <CODE>~/.Xmodmap</CODE>.
<P>Pliki takie dostarczane s przewanie razem z rnymi pakietami
do obsugi cyrylicy pod X. Dobrym przykadem s tabele w doskonaym
pakiecie Siergieja Wakulenki, opisanym wyej.
<P>Gdy ju masz taki plik zawierajcy tabel, powiniene wykona komend:
<P>
<PRE>
xmodmap filename
</PRE>
<P>Plik dla caego systemu to <CODE>/usr/lib/X11/xinit/xinitrc</CODE>; osobisty
to albo <CODE>~/.xinitrc</CODE>, albo <CODE>~/.Xclients</CODE>, albo
<CODE>~/.xsession</CODE>, zalenie od tego co masz [zainstalowane].
<P>UWAGA: Jeli <CODE>xmodmap</CODE> narzeka na twoj tabel, sprbuj zaadowa
najpierw domyln. Tabela domylna znajduje si zwykle w
<CODE>/usr/lib/X11/etc/xmodmap.std</CODE>.
<P>
<H2><A NAME="s4">4. Obsuga cyrylicy w LaTeXie</A></H2>

<P>
<P>W tej sekcji opisz kilka sposobw nakonienia TeXa i LaTeXa do skadania tekstu
w cyrylicy.  Istnieje kilka sposobw, ktre rni si wyrafinowaniem
instalacji i wygod w obsudze. Dla przykadu, jedn z moliwoci jest
zacz bez adnej wstpnej instalacji i uy fontw cyrylicowych Washington
AMSTeX. Z drugiej strony, moesz zainstalowa pakiet LaTeX, ktry zapewnia
wysoki stopie ustawie dotyczcych cyrylicy.  Mam pewne dowiadczenia z dwoma
pakietami. Pierwszy to pakiet <CODE>cmcyralt</CODE>
autorstwa Wadima W. ytnikowa
(
<A HREF="mailto:vvzhy@phy.ncu.edu.tw">mailto:vvzhy@phy.ncu.edu.tw</A>)
i Aleksandra Harina
(
<A HREF="harin@lourie.und.ac.za">harin@lourie.und.ac.za</A>), a ten drugi to pakiet <CODE>LH</CODE>
autorstwa CyrTUG
[Cyrillic TeX Users Group] ze stylami i dzieleniem wyrazw
dla LaTeX2e
autorstwa Sergieja O. Naoumowa (
<A HREF="serge@astro.unc.edu">serge@astro.unc.edu</A>).
Opisz obydwa.
<P>Zauwa e dostpne s dwie wersje LaTeXa
: 2.09 jest wersj starsz, podczas
gdy 2e jest nowszym wydaniem pre-3.0. Jeli uywasz LaTeXa 2.09, przestaw
si szybko na 2e. Ten drugi pozostaje kompatybilny z tym pierwszym, ale
ma o wiele wicej funkcji. Miejmy nadziej e wersja 3 zostanie wkrtce
wypuszczona. Opisz ustawienia dla LaTeXa 2e.
<P>Uwaga: oba te pakiety wymagaj aby tekst w cyrylicy skadany by
z uyciem zestawu znakw Alt, nie KOI-8! Spowodowane jest to przyczynami
historycznymi, poniewa twrcy tych pakietw pracowali byli z EmTeXem
- MS-DOSow wersj TeXa (nie wiedzieli jeszcze o Linuxie :-). Przestawienie
ich na KOI-8 wymaga nieco wysiku i spodziewane jest niebawem. Na razie,
uywaj jakiego narzdzia do konwersji tekstu rosyjskiego z KOI-8 do
Alt. Patrz sekcja "Narzdzia uytkownika".
<P>
<H2>4.1 Uywanie Washington Cyryliic</H2>

<P>
<P>Pakiet ten zosta stworzony przez American Mathematics Society w celu
uzupenienia dokumentw o odnoniki po rosyjsku. Dlatego te autorzy nie
byli zbyt uwani, a czcionki wygldaj raczej niezrcznie. Pakiet ten
okrela si zwykle jako 'cakiem kiepski pakiet cyrylicy dla TeXa'.
<P>Niemniej jednak omwimy go, poniewa jest on bardzo atwy w uyciu i nie
wymaga adnej konfiguracji - kolekcja ta dostarczana jest z wikszoci
dystrybucji TeXa.
<P>Oczywicie nie bdziesz mg sobie pozwoli na taki luksus jak automatyczne
przenoszenie wyrazw, ale jednak...
<P>
<OL>
<LI>Poprzed swj dokument nastpujcymi dyrektywami:

<BLOCKQUOTE><CODE>
<PRE>
\input cyracc.def
\font\tencyr=wncyr10
\def\cyr{\tencyr\cyracc}
</PRE>
</CODE></BLOCKQUOTE>

</LI>
<LI>Teraz aby napisa liter w cyrylicy, wprowadzasz

<PRE>
\cyr
</PRE>


i uywasz odpowiedniej litery aciskiej albo komendy TeXa. I tak mae
litery rosyjskiego alfabetu wyraaj nastpujce kody:

a b v g d e \"e zh z i {\u l} k l m n o p q r s t u f kh c ch sh shch
{\cprime} y {\cdprime} \'e yu ya</LI>
</OL>
<P>Jest bardzo niewygodnym przekonwertowa twoje teksty rosyjskie na takie
kodowanie, lecz proces mona zautomatyzowa. Program translit (sekcja 11)
obsuguje wynik w postaci TeXowej.
<P>
<H2>4.2 Pakiet KOI-8 dla LaTeXa</H2>

<P>
<P>Pojawi si jaki nowy pakiet <CODE>teTeX-rus</CODE>. Podobno obsuguje on zestaw znakw
KOI-8 i ma wszystkie podstawowe rzeczy wymagane dla TeXa i LaTeXa. Osobicie
jeszcze go nie prbowaem, chocia syszaem o pomylnym go uywaniu.
<P>
<H2>4.3 Uywanie pakietu cmcyralt dla LaTeXa</H2>

<P>
<P>Pakiet <CODE>cmcyralt</CODE> znale mona na kadym z wzw CTAN (Comprehensive TeX
Archive Network), jak <CODE>ftp.dante.de</CODE>. Powiniene zdoby dwie kolekcje:
kolekcj fontw z [katalogu] <CODE>/fonts/cmcyralt</CODE> oraz style i reguy
dzielenia wyrazw z [katalogu]
<CODE>/macros/latex/contrib/others/cmcyralt</CODE>.
<P>Uwaga: upewnij si e masz zainstalowany pakiet Sauter, bowiem <CODE>cmcyralt</CODE>
potrzebuje z niego niektrych fontw. Pakiet ten moesz rwnie
zdoby z wza CTAN.
<P>Powiniene teraz zrobi co nastpuje:
<P>
<OL>
<LI>Umieci nowe czcionki w drzewie czcionek TeXa. W moim systemie
(Slackware 2.2) stworzyem podkatalog <CODE>cmcyralt</CODE> w
<CODE>/usr/lib/texmf/fonts/cm/</CODE>. Utwrz w nim podkatalogi <CODE>src</CODE>,
<CODE>tfm</CODE> i <CODE>vf</CODE>. Umie tam pliki <CODE>.mf</CODE>, <CODE>.tfm</CODE> oraz
<CODE>.vf</CODE>, odpowiednio.</LI>
<LI>Umie pliki sterownikw czcionek (<CODE>*.fd</CODE>) z archiwum stylw
w odpowiednim miejscu (w moim przypadku by to
<CODE>/usr/lib/texmf/tex/latex/fd)</CODE>.</LI>
<LI>Umie pliki stylw (<CODE>*.sty</CODE>) w odpowiednim katalogu stylw
LaTeXa (w moim przypadku <CODE>/usr/lib/texmf/tex/latex/sty</CODE>).</LI>
</OL>
<P>Teraz konfiguracja dzielenia wyrazw. Wymaga to przerobienia
pliku bazowego
LaTeXa.
<P>
<OL>
<LI>Plik <CODE>hyphen.cfg</CODE> zawiera dyrektywy dla dzielenia wyrazw
w angielskim i rosyjskim. Wytnij to co tyczy si rosyjskiego
i umie to w pliku konfiguracji dzielenia wyrazw LaTeXa,
<CODE>lthyphen.ltx</CODE>. W moim przypadku plik ten znajdowa si w
<CODE>/usr/lib/texmf/tex/latex/latex-base</CODE>.</LI>
<LI>W tym samym katalogu umie plik <CODE>rhyphen.tex</CODE>. Potrzebny jest
on do stworzenia nowego pliku bazowego. Pniej moesz go usun.</LI>
<LI>Wykonaj w tym katalogu <CODE>make</CODE>. Nie zapomnij stworzy odnonika
z <CODE>Makefile</CODE> do <CODE>Makefile.unx</CODE>. Podczas wykonywania <CODE>make</CODE> sprawd
komunikaty. Powinno si pojawi:

<PRE>
Loading hyphenation patterns for Russian
</PRE>
</LI>
</OL>
<P>Jeli wszystko pjdzie poprawnie, otrzymasz w tym katalogu nowy
<CODE>latex.fmt</CODE>. Wstaw go w odpowiednie miejsce, tam gdzie znajdowa si
poprzedni (np. <CODE>/usr/lib/texmf/ini/</CODE>). Nie zapomnij zachowa starego
pliku!
<P>Oto i to. Instalacja gotowa. Sprbuj przetworzy przykady z archiwum
stylw. Jeli moesz stworzy pliki postscriptowe bez adnych problemw,
wszystko jest w porzdku. Teraz aby uywa cyrylicy w LaTeXie, wstaw
na pocztek swojego dokumentu ponisz dyrektyw:
<P>
<PRE>
\usepackage{cmcyralt}
</PRE>
<P>Po szczegy patrz plik <CODE>README</CODE> w archiwum stylw <CODE>cmcyralt</CODE>.
<P>Uwaga: jeli masz problemy z przykadami, zaoywszy e instalowae
prawidowo, to prawdopodobnie twj system TeX nie zosta zainstalowany
poprawnie. Na przykad, przy mojej pierwszym tecie kada prba
stworzenia plikw <CODE>.pk</CODE> dla czcionek rosyjskich nie udawaa si (etap
<CODE>MakeTeXPK</CODE>). Dokadne przyjrzenie si plikom wykryo pewien niejawny
konflikt midzy konfiguracjami METAFONT <CODE>localfont</CODE> i <CODE>ljfour</CODE>. Kiedy
byo to dziaao, ale rozpado si po instalacji <CODE>cmcyralt</CODE>. Skontaktuj
si ze swoim lokalnym guru od TeXa - TeX jest bardzo (czasami za
bardzo) zoony aby rekonfigurowa go bez wczeniejszej znajomoci.
<P>
<H2>4.4 Pakiet CyrTUG</H2>

<P>
<P>Pakiet CyrTUG uzyska moesz z archiwum SunSite
<CODE>(
<A HREF="ftp://sunsite.unc.edu/pub/academic/russian-studies/Software">ftp://sunsite.unc.edu/pub/academic/russian-studies/Software</A>)</CODE>.
Zrzu stamtd pliki <CODE>CyrTUGfonts.tar.gz</CODE>, <CODE>CyrTUGmacro.tar.gz</CODE> i
<CODE>hyphen.tar.Z</CODE>.
<P>Proces instalacji nie rni si od opisanego powyej.
<P>
<H2><A NAME="s5">5. Cyrylica w PostScriptcie</A></H2>

<P>
<P>Eksperci powiadaj e PostScript jest atwy. Nie potrafi osdzi - mam zbyt
wiele rzeczy do nauczenia si aby powici troch czasu na nauk
PostScriptu. Sprbuj wic opisa moje smutne z nim dowiadczenia. Mile
widziabym wsparcie od kadego kto wie wicej
na ten temat ode mnie (ok. 99%
ludzkoci).
<P>Zasadniczo aby wydrukowa tekst z uyciem PostScriptu, musisz si upewni co
do nastpujcych rzeczy:
<P>
<UL>
<LI>Czcionka cyrylicowa jest zaadowana lub zawarta w dokumencie</LI>
<LI>W dokumencie zawarty jest tekst w cyrylicy</LI>
<LI>Tekst w cyrylicy uywa odpowiednich kodw ktre odpowiadaj wymaganiom
czcionki</LI>
<LI>Wybrano odpowiedni czcionk do drukowania tekstu w cyrylicy</LI>
</UL>
<P>Nie ma rozwizania na tyle oglnego aby je poleci jako rodek ostateczny,
Sprbuj nakreli rne sposoby radzenia sobie z rnymi problemami
odnonie tematu.
<P>Jednym ze sposobw podejcia do konfiguracji cyrylicy jest uycie
Ghostscripta. Ghostscript (lub po prostu gs w nowomowie) to darmowy (no,
quasi-darmowy) interpreter PostScriptu. Ma on wiele zalet, pomidzy nimi:
<P>
<UL>
<LI>Moliwo dziaania na rnych platformach (Windows, rne Unixy)</LI>
<LI>Obsuga szerokiego zakresu drukarek niepostscriptowych</LI>
<LI>Duy stopie konfigurowalnoci</LI>
</UL>
<P>To co wane w naszym konkretnym przypadku to to e gdy ju raz
skonfigurujemy Ghostscripta, moemy za jego pomoc dokonywa caoci
drukowania, eliminujc tym samym ekstra konfiguracj dla innych urzdze
postscriptowych (np. HP Laserjet IV).
<P>
<H2>5.1 Dodawanie czcionek cyrylicowych do Ghostscripta</H2>

<P>
<P>Jest to wane, poniewa zapewne nie bdziesz chcia polega na innych
programach przy umieszczaniu w wynikowym postscripcie czcionek cyrylicowych.
Zamiast tego dodajesz je do <CODE>gs</CODE>. i po prostu zmuszasz programy aby
generoway wyjcie w cyrylicy kompatybilne z czcionkami.
<P>Aby doda do <CODE>gs</CODE> now czcionk (w formacie .pfa lub .pfb), musisz:
<P>
<OL>
<LI>Doda j do katalogu czcionek <CODE>gs</CODE> (np.
<CODE>/usr/lib/ghostscript/fonts</CODE>).</LI>
<LI>Doda odpowiednie nazwy i aliasy dla czcionki w pliku <CODE>Fontmap</CODE> w
katalogu <CODE>gs</CODE></LI>
</OL>
<P>Ostatnio pojawi si porzdny zestaw czcionek cyrylicowych dla GhostScripta.
Znajduje si on na <CODE>ftp.kapella.gpi.ru</CODE>. Ma on nawet konieczny wpis
ktry trzeba doda do pliku <CODE>Fontmap</CODE>. cign musisz zawarto
katalogu <CODE>/pub/cyrillic/psfonts/</CODE>. Plik <CODE>README</CODE> opisuje
niezbdne szczegy.
<P>
<H2><A NAME="s6">6. Drukowanie</A></H2>

<P>
<P>Drukowanie zawsze jest rzecz zawi. Istniej rne drukarki rnych
producentw z rnymi moliwociami. Nawet co do drukowania w "goym"
formacie nie ma jednorodnego rozwizania (odnosi si to nie tylko do
Unixa, ale rwnie do innych systemw operacyjnych).
<P>Drukarki maj rne jzyki kontrolne, a czsto maj bardzo rne pogldy
na obsug innych takich jzykw. Dobr wiadomoci jest to e jeden taki
jzyk kontrolny wydaje si by uznawany za de facto standard dla opisywania
zada zwizanych z drukiem - to jzyk PostScript, stworzony przez Adobe
Corporation.
<P>Innym problemem jest rnorodno wymaga zwizanych z usug drukowania.
Na przykad, czasem chcesz po prostu wydrukowa kawaek programu w C z
rosyjskimi komentarzami, wic nie potrzebujesz adnego adnego drukowania -
po prostu czysty wydruk ASCII w pojedynczej czcionce. Innym razem, kiedy
projektujesz pocztwk dla swojej dziewczyny, bdziesz zapewne musia j
zoy uywajc rnych czcionek, i tak dalej. Bdzie to wymagao z
pewnoci wicej wysiku w kwestii ustawienia obsugi cyrylicy.
<P>Aby podoa pierwszemu zadaniu bdziesz musia po prostu zmusi swoj
drukark aby rozumiaa jeden font cyrylicowy i (by moe) zainstalowa
jaki program filtrujcy, ktry bdzie wypisywa dane w odpowiednim
formacie. Aby dokona tego drugiego [zadania], bdziesz musia nauczy
swoj drukark rnych czcionek i mie specjalny software.
<P>Istnieje take sytuacja porodku, gdy masz program ktry wie jak wygenerowa
i fonty i odpowiednie dane dla drukarki, moesz wic, powiedzmy, wykona
par adnych wydrukw kodu rdowego bez wyrafinowanych systemw obrbki
tekstu.
<P>Wszystkie te opcje zostan mniej lub bardziej omwione poniej.
<P>
<H2>6.1 adowanie czcionek cyrylicowych do drukarki niepostscriptowej</H2>

<P>
<P>Jeli masz star dobr drukark igow i potrzebujesz tylko wydrukowa
czysty tekst w KOI-8, sprbuj poniszego:
<P>
<OL>
<LI>Znajd odpowiedni czcionk KOI-8 dla swojej drukarki. Sprawd
kolekcje MS-DOSowe w Internecie (na przykad archiwum SimTel, <CODE>ftp.
simtel.net</CODE>)</LI>
<LI>Dowiedz si z instrukcji jak zaadowa czcionk do drukarki i,
moliwie, napisz prosty program ktry to robi</LI>
<LI>Uruchom ten program z odpowiedniego pliku .rc w czasie startu systemu.</LI>
</OL>
<P>Tak wic majc znaki cyrylicowe w grnej powce zestawu znakw drukarki
bdziesz mg drukowa teksty po rosyjsku bez adnych ceregieli.
<P>Alternatywnie z czcionkami KOI-8 moesz uy czcionek Alt. S ku temu
dwa powody:
<UL>
<LI>Moe by atwiej znale czcionk Alt, bowiem takowe byy bardzo
rozpowszechnione w kulturze MS-DOSowej</LI>
<LI>Posiadanie odpowiedniej czcionki Alt pozwoli ci drukowa rwnie
pseudografik</LI>
</UL>
<P>Niemniej w tym przypadku bdziesz musia przekodowa swoje teksty z KOI-8
na Alt przed posaniem ich do drukarki. Jest to cakiem atwe, poniewa
peno jest programw ktre to robi (patrz "translit", na przykad), tak
wic wystarczy e waciwie wywoasz ten program w polu <CODE>if</CODE> <CODE>/etc/
printcap</CODE>. Na przykad dla programu <CODE>translit</CODE> napisa moesz:
<P>
<BLOCKQUOTE><CODE>
<PRE>
if=/usr/bin/translit -t koi8-alt.rus
</PRE>
</CODE></BLOCKQUOTE>
<P>Patrz printcap(5) po szczegy.
<P>
<H2>6.2 Drukowanie rnymi czcionkami</H2>

<P>
<P>Jednym wietnym sposobem poradzenia sobie z rnymi czcionkami i drukarkami
jest uycie TeXa. Sterowniki TeXa zajmuj si wszelkimi detalami, wic skoro
ju raz nauczye TeXa rozumie czcionki cyrylicowe, sprawa zaatwiona.
<P>Inn moliwoci jest uycie PostScriptu. Zdecydowaem si powici
temu cay rozdzia, poniewa nie jest to atwe.
<P>W kocu, s i inne edytory tekstw ktre maj sterowniki drukarek. Nigdy
nie prbowaem niczego poza TeXem, wic nie mog niczego zasugerowa
<P>
<H2>6.3 Konwersja tekstu do TeXa</H2>

<P>
<P>Jeli tym czego potrzebujesz jest wydrukowanie tekstu w ASCII bez adnego
dodatkowego przetworzenia, moesz sprbowa uy kilku programw ktre
przerobi twj tekst w cyrylicy na gotowe do przetworzenia plik TeXa.
Jednym z najlepszych programw do tego celu jest <CODE>translit</CODE>. W tym
przypadku nie musisz si nawet kopota instalowaniem czcionek cyrylicowych
dla TeXa, poniewa translit uywa pakietu Washington Cyriliic, ktry
wczony jest do wikszoci dystrybucji TeXa (a moe si myl?)
<P>
<H2>6.4 Konwersja tekstu do postscriptu</H2>

<P>
<P>Czasami masz tekst w czystym KOI-8 i chcesz go wydrukowa tylko po to
eby mie go na papierze. Jedn z najprostszych metod osignicia tego
jest uycie specjalnych programw konwertujcych tekst do postscriptu.
<P>Istnieje pewna liczba programw dokonujcych takiej konwersji. Osobicie
preferuj <CODE>a2ps</CODE>. Stworzony pocztkowo jako prosty konwerter tekstu
do postscriptu, sta si on duym i wysoce konfigurowalnym programem
z wieloma opcjami, pozwalajc ci obsuy rne wielkoci strony,
podwietlanie skadni itp. Inne narzdzie (obecnie dostpne jako cz
projektu GNU) to <CODE>enscript</CODE>
<P>Gwnym problemem z takimi programami jest to e nie wiedz one nic o
czcionkach cyrylicowych. Wanie rozwaam moliwo zawierania w nich
czcionek cyrylicowych, tak aby rozumiay cyrylic.
<P>Niemniej caa ta powysza gadanina byaby bezcelowa bez adnej rzeczywistej
rady. Oto wic ona:
<P>Jak zwykle, GNU wygrywa. GNUsowy program <CODE>enscript</CODE> zaprojektowany
zosta do konwersji tekstu na postscript i ma doskona obsug
nie-ASCIIowych zestaww znakw. Nie zawiera on cyrylicowych czcionek
postscriptowych, ale bardzo atwo je zdoby, jak wyjaniono poniej
(podzikowania dla Michaela Van Canneyta).
<P>
<OL>
<LI>Zainstaluj najnowszy <CODE>enscript</CODE>. Jak na razie najwiesz wersj
jest 1.5. Moesz cign go albo z ftp GNU, albo jako pakiet RPM z
ftp RedHata.</LI>
<LI>Teraz, jeli masz szczcie by uytkownikiem RedHat Linuxa, cignij
i zainstaluj czcionk Cyriliic Textbook (<CODE>ftp://ftp.redhat.com/pub/
contrib/i386/enscript-fonts-koi8-1.0.1-i386.rpm</CODE>)</LI>
<LI>Jeli nie uywasz RPM, cignij plik <CODE>textbook.tar.gz</CODE> z
Cyrillic Software Collection na <CODE>ftp://sunsite.unc.edu/pub/academic/russian-studies/Software/</CODE>). Rozpakuj go do katalogu w ktrym zainstalowane
s czcionki <CODE>enscripta</CODE>. Przejd teraz do tego katalogu i wykonaj:

<BLOCKQUOTE><CODE>
<PRE>
mkamfmap *.afm
</PRE>
</CODE></BLOCKQUOTE>
</LI>
<LI>Koniec konfiguracji. Sprbuj wydrukowa jaki tekst w KOI-8 ponisz
komend:
<BLOCKQUOTE><CODE>
<PRE>
enscript --font=Textbook8 --encoding=koi8 jakis_plik
</PRE>
</CODE></BLOCKQUOTE>
</LI>
</OL>
<P>Jeli chcesz jakiego szybkiego rozwizania i nie dbasz o jako wydruku,
a wszystkim czego potrzebujesz jest cyrylica na papierze, sprbuj pakietu
<CODE>rtxt2ps</CODE>. Jest to bardzo prosty i niewyszukany konwerter tekstu do
postscriptu. Jako wydruku jest nienajlepsza (albo, mwic szczerze,
cakiem za), ale robi on to co powinien.
<P>Jeszcze inn desk ratunku jest przerobiona wersja <CODE>a2ps</CODE>. Jest ona
do stara, wic nie spodziewaj si tych wszystkich fajerwerkw z nowszych
wersji. Ale drukuje ona tekst w cyrylicy, a jako wydruku jest znaczco
lepsza ni ta <CODE>rtxt2ps</CODE>. Dowiadczyem przy niej jednak rnych rodzajw
problemw, np. nie mogem wydrukowa wicej ni dwch stron (???)
<P>
<H2><A NAME="s7">7. Konfiguracja rnych narzdzi</A></H2>

<P>
<P>Oglnie, aby przestawi pewne narzdzia w trybie operowania cyrylic
wymagane jest po prostu umoliwienie danych omiobitowych. W kilku
przypadkach wymagane jest powiedzenie aplikacji aby pokazaa rozszerzone
znaki ASCII w ich bazowej formie.
<P>
<H2>7.1 6.1. bash</H2>

<P>
<P>Aby bash rozumia omiobitowe znaki, powiniene ustawi trzy zmienne,
Najlepszym miejscem jest plik <CODE>~/.inputrc</CODE>. Ustaw co nastpuje:
<P>
<BLOCKQUOTE><CODE>
<PRE>
  set meta-flag on
  set convert-meta off
  set output-meta on
</PRE>
</CODE></BLOCKQUOTE>
<P>
<H2>7.2 6.2. csh/tcsh</H2>

<P>
<P>Powinienie ustawi ponisze w <CODE>.cshrc</CODE>:
<BLOCKQUOTE><CODE>
<PRE>
  setenv LC_CTYPE iso_8859_5
  stty pass8
</PRE>
</CODE></BLOCKQUOTE>
<P>Jeli nie masz stty zgodnego z POSIX (niemoliwe w Linuxie), zastp
ostatnie wywoanie przez:
<P>
<PRE>
stty -istrip cs8
</PRE>
<P>
<H2>7.3 6.3. emacs</H2>

<P>
<P>Minimaln obsug cyrylicy w emacsie zapewnia dodanie poniszych
wywoa do pliku <CODE>.emacs</CODE> (zakadajc e zainstalowana jest obsuga
zestawu znakw cyrylicy dla konsoli lub X, odpowiednio).
<P>
<BLOCKQUOTE><CODE>
<PRE>
  (standard-display-european t)

  (set-input-mode (car (current-input-mode))
     (nth 1 (current-input-mode))
     0)
</PRE>
</CODE></BLOCKQUOTE>
<P>Umoliwia to uytkownikowi ogldanie i wprowadzanie rosyjskich dokumentw.
<P>Taki tryb nie jest jednak wielk wygod, poniewa <CODE>emacs</CODE> nie rozpoznaje
zwykych komend klawiatury gdy znajduje si w trybie wprowadzania
cyrylicy. Istnieje pewna liczba pakietw ktre uywaj innego podejcia.
Nie polegaj one na "input mode" ustalonym przez rodowisko (X lub
konsol). Zamiast tego, pozwalaj uytkownikowi przecza tryb wprowadzania
specjalnymi komendami emacsa, a emacs sam jest odpowiedzialny za
przedefiniowanie zestawu znakw. Autor mia szans zaznajomi si z trzema
takimi pakietami. Pakiet <CODE>russian.el</CODE> Walerego Aleksiejewa
(
<A HREF="mailto:ava@math.jhu.edu">mailto:ava@math.jhu.edu</A>)
pozwala uytkownikowi przecza si midzy trybami cyrylicy i zwykym
oraz tumaczy zawarto bufora z jednego kodowania cyrylicy na drugie
(co jest szczeglnie uyteczne przy czytaniu tekstw przeniesionych
z MS-DOS). <CODE>rustable.el</CODE> (nie znam niestety autora) dodaje do emacsa reguy
skadniowe zestawu znakw (granice sw, reguy zmiany wielkoci liter
itd.) Pakiety te znale mona w wikszoci archiww emacsowego Lispa.
<P>Jedyn niewygod jest to e emacs cigle traktuje znaki rosyjskie
jako specjalne, nie rozpoznaje wic granic sw rosyjskich i zmian
wielkoci liter. Aby to poprawi, musisz zmodyfikowa skadni i
tablice wielkoci liter emacsa:
<P>
<BLOCKQUOTE><CODE>
<PRE>
  ;; w zmiennych poniej znajduj si miecie, poniewa SGML nie lubi
  ;; znakw cyrylicy. Bdziesz musia wstawi due i mae litery
  ;; rosyjskiego alfabetu, odpowiednio (patrz faktyczne pliki)

  (setq *russian-abc-ucase* "tu wstaw due litery")
  (setq *russian-abc-lcase* "tu wstaw mae litery")

  (let ((i 0)
        (len (length *russian-abc-ucase*)))

       (while (&lt; i len)
         (modify-syntax-entry (elt *russian-abc-ucase* i) "w  ")
         (modify-syntax-entry (elt *russian-abc-lcase* i) "w  ")
         (set-case-syntax-pair (elt *russian-abc-ucase* i)
                               (elt *russian-abc-lcase* i)
                               (standard-case-table))
         (setq i (+ i 1))))
</PRE>
</CODE></BLOCKQUOTE>
<P>Dla tego celu stworzyem plik <CODE>rusup.el</CODE> ktry tego dokonuje, podobnie
jak kilka porcznych funkcji. Musisz zaadowa go w swoim <CODE>~/.emacs</CODE>.
<P>Jeszcze jeden pakiet to <CODE>remap</CODE>, ktry prbuje bardziej utypowi obsug
cyrylicy. Pakiet ten napisa Per Abrahamsen
(<CODE>
<A HREF="mailto:abraham@iesd.auc.dk">mailto:abraham@iesd.auc.dk</A></CODE>), i dostpny jest on na
<CODE>ftp.iesd.auc.dk</CODE>.
<P>We wasnej opinii, sugerowabym zacz od <CODE>russian.el</CODE>, bowiem jest on
bardzo atwy w konfiguracji i uyciu.
<P>
<H2>7.4 6.4. ispell</H2>

<P>
<P>Istnieje dodatek <CODE>rspell</CODE> do pakietu GNU <CODE>ispell</CODE>, stworzony przez
Neala Daltona (<CODE>nrd@cray.com</CODE>), ale dowiadczyem z nim kilku
problemw prbujc go zmusi do natychmiastowego dziaania. Sprbuj go -
moe tobie si poszczci.
<P>
<H2>7.5 joe</H2>

<P>
<P>Sprbuj opcji <CODE>-asis</CODE>
<P>
<H2>7.6 ksh</H2>

<P>
<P>Co do implementacji public domain <CODE>ksh</CODE>, <CODE>pdksh 5.1.3</CODE>, moesz
wprowadza znaki omiobitowe tylko w trybie vi. Uyj
<P>
<BLOCKQUOTE><CODE>
<PRE>
   set -o vi
</PRE>
</CODE></BLOCKQUOTE>
<P>
<H2>7.7 less</H2>

<P>
<P>Jak na razie, <CODE>less</CODE> nie obsuguje zestawu znakw KOI-8, ale ponisza
zmienna rodowiskowa zaatwia spraw:
<P>
<BLOCKQUOTE><CODE>
<PRE>
LESSCHARSET=latin1
</PRE>
</CODE></BLOCKQUOTE>
<P>
<H2>7.8 lynx</H2>

<P>
<P>Od wersji 2.6 moesz wybra odpowiedni warto dla opcji Display
Character Set.
<P>
<H2>7.9 mc (Midnight Commander)</H2>

<P>
<P>Aby poprawnie wywietla znaki cyrylicy, zaznacz opcj 'full 8 bits'
w menu Options/Display.
<P>Jeli masz problem z brzydkimi ramkami okien, zobacz sekcj ''
<P>Off topic: jeli chcesz zmusi mc do uywania kolorw w oknie <CODE>xterma</CODE>,
ustaw zmienn <CODE>COLORTERM</CODE>
<P>
<BLOCKQUOTE><CODE>
<PRE>
COLORTERM= ; export COLORTERM
</PRE>
</CODE></BLOCKQUOTE>
<P>
<H2>7.10 Netscape Navigator</H2>

<P>
<P>Upewnij si e uywasz wersji Netscape'a wikszej ni 3. Jeli twj
Netscape jest starszy, cignij nowszego z www.netscape.com.
<P>
<H3>Konfiguracja podstawowa</H3>

<P>
<P>Aby mc oglda tekst cyrylic w wikszej czci dokumentw HTMLowych,
zrb co nastpuje:
<P>
<UL>
<LI>W menu Options/Encoding Document wybierz  Cyrillic (KOI-8)</LI>
<LI>W menu Options/General Preferences/Fonts wybierz Cyrillic (KOI-8),
Times(Cronyx) jako czcionk proporcjonaln i Courier(Cronyx) jako czcionk
o staej szerokoci.</LI>
<LI>Zachowaj ustawienia</LI>
</UL>
<P>UWAGA: konfiguracja ta bdzie dziaaa z wiksz czci dokumentu.
Jednake nie bdziesz mg wywietla tekstu cyrylic w nagwku okna,
menu i niektrych dialogach. Aby naprawi te problemy:
<P>
<H3>Konfiguracja zaawansowana</H3>

<P>
<P>Andriej A. Czernow wie wicej ni inni o KOI-8 w ogle i o Netscape
w szczeglnoci. Odwied jego doskona stron o KOI-8 i cignij at
do pliku zasobw Netscape, co sprawi e Netscape bdzie mwio po rosyjsku
na tyle na ile moe.
<P>
<H2>7.11 pine</H2>

<P>
<P>Wstaw nastpujc dyrektyw do <CODE>~/.pinerc</CODE> dla konfiguracji
osobistej, albo do <CODE>/usr/lib/pine.conf</CODE> dla globalnej:
<P>
<BLOCKQUOTE><CODE>
<PRE>
character-set=ISO-8859-5
</PRE>
</CODE></BLOCKQUOTE>
<P>
<H2>7.12 rlogin</H2>

<P>
<P>Upewnij si e powoka na serwerze docelowym jest ustawiona poprawnie.
Potem, jeli twj <CODE>rlogin</CODE> nie dziaa domylnie [prawidowo],
uyj <CODE>rlogin -8</CODE>.
<P>
<H2>7.13 sendmail (aka 'zguba sysadmina')</H2>

<P>
<P>Od wersji 8 sendmail domylnie prawidowo radzi sobie z 8-bitowymi danymi.
Jeli nie jest tak u ciebie, sprawd opcj EightBitMode i opcj -7
przekazywan mailerom w twoim <CODE>/etc/sendmail.cf</CODE>. Patrz "Sendmail;
Installation and Operation Guide" po szczegy.
<P>
<H2><A NAME="s8">8. zsh</A></H2>

<P>
<P>Uywaj w ten sam sposb jak <CODE>csh</CODE> (patrz sekcja o <CODE>csh</CODE>). Plikami
startowymi w tym przypadku s <CODE>.zshrc</CODE> oraz <CODE>/etc/zshrc</CODE>.
<P>
<H2><A NAME="s9">9. Uyteczne narzdzia</A></H2>

<P>
<P>
<H2>9.1 Narzdzia do konwersji</H2>

<P>
<P>Istnieje pewna liczba programw zdolna konwertowa z KOI-8 na Alt
i z powrotem. Poszukaj w SovInformBureau albo na <CODE>ftp.funet.fi</CODE>
listy porcznych maych programikw. Moesz te uy specjalnego
trybu emacsa (patrz sekcja o emacsie).
<P>Szczeglnie polecabym jednake pakiet <CODE>translit</CODE>. Obsuguje on
wiele popularnych zestaww znakw i potrafi nawet stworzy pliki TeXa
(patrz sekcja 5.1). z tekstu rosyjskiego. Uytkownicy RedHata maj
do dyspozycji <CODE>translit</CODE> w postaci pliku RPM.
<P>
<H2>9.2 Narzdzia programisty</H2>

<P>
<P>Jak dotd objaniaem sposoby zmuszenia programw do akceptowania
i wywietlania zestawu znakw cyrylicy. Niemniej pene przystosowanie
systemu do warunkw lokalnych obejmuje o wiele wicej. To co omwiono
powyej nie wystarcza. System powinien by przyjazny dla uytkownika,
ktry niekoniecznie musi zna angielski. W mojej opinii, nie jest
wielk spraw obeznanie si z angielskim na poziomie komunikatw
programw. Jednake nie jest cakiem fair tego wymaga.
<P>Tak wic nastpny poziom przystosowania wymaga aby programy byy
dostosowywalne do wymaga rnych jzykw i zwyczajw w przedstawianiu
danych.
<P>Wczeniej dokonywano tego poprzez rozwijanie pewnej abstrakcji
komunikatw bdcych rezultatem kodu programu. Teraz ten mechanizm
jest (mniej czy wicej) ustandaryzowany. I, oczywicie, istniej
jego darmowe implementacje!
<P>Dobra wiadomo to to e GNU w kocu przyjo sposb tworzenia
zinternacjonalizowanych aplikacji. Ulrich Drepper
(<CODE>
<A HREF="mailto:drepper@ipd.info.uni-karlsruhe.de">mailto:drepper@ipd.info.uni-karlsruhe.de</A></CODE>)
stworzy pakiet <CODE>gettext</CODE>, dostpny we wszystkich
repozytoriach GNU, takich jak <CODE>
<A HREF="ftp://prep.ai.mit.edu/pub/gnu/">ftp://prep.ai.mit.edu/pub/gnu/</A></CODE>.
Pozwala on tworzy programy w sposb ktry atwo mona roszerzy
na obsug wielu jzykw. Nie zamierzam opisywa technik programistycznych,
zwaszcza e pakiet gettext zawiera doskonay podrcznik.
<P>Tak wic jeeli tworzysz programy ktre wypisuj jakie komunikaty
(a stworzye kiedy taki ktry by ich wypisywa?), nie le si i w
ociupin (naprawd ociupin) wysiku w uczynienie swojego programu
wiadomym locale.
<P>Proba o wspprac: jeli chcesz nauczy si pakietu <CODE>gettext</CODE> i
rwnoczenie dooy co do projektu GNU; lub nawet jeli tylko chcesz
dooy, moesz to zrobi! GNU si internacjonalizuje, wic wszystkie
narzdzia przerabiane s na wiadome locale. Problemem jest
przetumaczenie komunikatw z angielskiego na rosyjski (i inne
jzyki, jak wam si podoba). Zasadniczo, to co trzeba zrobi to
zdoby specjalny plik <CODE>.po</CODE>, skadajcy si z angielskich komunikatw
konkretnego narzdzia i doczy do kadego komunikatu jego odpowiednik
po rosyjsku. W ostatecznym rozrachunku sprawi to e system bdzie
odzywa si po rosyjsku, jeli zechce tego uytkownik! Po wicej
szczegw i dalsze wskazwki skontaktuj si z Ulrichem Drepperem
(<CODE>
<A HREF="mailto:drepper@ipd.info.uni-karlsruhe.de">mailto:drepper@ipd.info.uni-karlsruhe.de</A></CODE>)
<P>
<H2><A NAME="s10">10. Wykaz uytecznych zasobw</A></H2>

<P>
<P>Strona domowa <CODE>a2ps</CODE>:
<CODE>
<A HREF="http://www-inf.enst.fr/~demaille/a2ps.html">http://www-inf.enst.fr/~demaille/a2ps.html</A></CODE>
<P>Strona A. Czernowa o KOI-8:
<CODE>
<A HREF="http://www.nagual.ru/~ache/koi8.html">http://www.nagual.ru/~ache/koi8.html</A></CODE>
<P>Oglna informacja o Linuxie:
<CODE>
<A HREF="http://sunsite.unc.edu/mdw/linux.html">http://sunsite.unc.edu/mdw/linux.html</A></CODE>
<P>Moja kolekcja rzeczy zwizanych z konfiguracj cyrylicy:
<CODE>
<A HREF="ftp://netvision.net.il/pub/home/b/belikoff/cyrillic/">ftp://netvision.net.il/pub/home/b/belikoff/cyrillic/</A></CODE>
<P>Kolekcja cyrylicowa na <CODE>ftp.kiae.su</CODE>:
<CODE>
<A HREF="ftp://ftp.kiae.su/cyrillic/">ftp://ftp.kiae.su/cyrillic</A></CODE>
<P>Kolekcja cyrylicowa na <CODE>ftp.relcom.ru</CODE>:
<CODE>
<A HREF="ftp://ftp.relcom.ru/cyrillic/">ftp://ftp.relcom.ru/cyrillic/</A></CODE>
<P>Kolekcja programw cyrylizujcych
<CODE>
<A HREF="ftp://ftp.funet.fi/pub/culture/russian/comp/">ftp://ftp.funet.fi/pub/culture/russian/comp/</A></CODE>
<P>Cronyx <CODE>
<A HREF="http://www.cronyx.ru/">http://www.cronyx.ru/</A></CODE> - twrcy czcionek cyrylicowych dla systemu X Windows.
<P>Pakiet remap dla emacsa <CODE>
<A HREF="ftp://ftp.iesd.auc.dk/">ftp://frp.iesd.auc.dk/</A></CODE>
<P>Czcionki cyrylicowe dla Ghostscripta:
<CODE>
<A HREF="ftp://ftp.kapella.gpi.ru/pub/cyrillic/psfonts">ftp://ftp.kapella.gpi.ru/pub/cyrillic/psfonts</A></CODE>
<P>Czcionki cyrylicowe dla X:
<CODE>
<A HREF="ftp://ftp.kiae.su/cyrillic/x11/fonts/xrus-2.1.1-src.tgz">ftp://ftp.kiae.su/cyrillic/x11/fonts/xrus-2.1.1-src.tgz</A></CODE>
<P>Ghostscript: <CODE>
<A HREF="http://www.cs.wisc.edu/~ghost/index.html">http://www.cs.wisc.edu/~ghost/index.html</A></CODE>
<P>GNU nenscript: <CODE>
<A HREF="ftp://prep.ai.mit.edu/pub/gnu/">ftp://ftp.prep.ai.mit.edu/pub/gnu</A></CODE>
<P>Informacja o Cyrlillic Software:
<CODE>
<A HREF="http://sunsite.oit.unc.edu/sergei/Software/Software.html">http://sunsite.oit.unc.edu/sergei/Software/Software.html</A></CODE>
<P>Grupa newsowa <CODE>relcom.fido.ru.unix</CODE>.
<P>RFC 1489: <CODE>
<A HREF="http://ds.internic.net/rfc/rfc1489.txt">http://ds.internic.net/rfc/rfc1489.txt</A></CODE>
<P>Uyteczne pakiety obsugujce cyrylic:
<CODE>
<A HREF="ftp://sunsite.unc.edu/pub/academic/russian-studies/Software">ftp://sunsite.unc.edu/pub/academic/russian-studies/Software</A></CODE>
<P>Pakiet kbd dla Linuxa:
<CODE>
<A HREF="ftp://sunsite.unc.edu/pub/Linux/system/Keyboards/">ftp://sunsite.unc.edu/pub/Linux/system/Keyboards/</A></CODE>
<P>Kolekcje czcionek X: <CODE>
<A HREF="ftp://ftp.switch.ch/mirror/linux/X11/fonts/">ftp://ftp.switch.ch/mirror/linux/X11/fonts/</A></CODE>
<P>SovInformBureau: <CODE>
<A HREF="http://www.siber.com/sib/russify/">http://www.siber.com/sib/russify/</A></CODE>
<P>Pakiet rusyfikujcy teTeX: <CODE>
<A HREF="ftp://xray.sai.msu.su/pub/outgoing/teTeX-rus/">ftp://xray.sai.msu.su/pub/outgoing/teTeX-rus/</A></CODE>
<P><CODE>rtxt2ps</CODE> i przerobiony <CODE>a2ps</CODE>: <CODE>
<A HREF="http://www.siber.com/sib/russify/converters/">http://www.siber.com/sib/russify/converters/</A></CODE>
<P>Pakiet <CODE>translit</CODE>:
<CODE>
<A HREF="ftp://ftp.osc.edu/pub/russian/translit/translit.tar.Z">ftp://ftp.osc.edu/pub/russian/translit/translit.tar.Z</A></CODE>
<P>Pakiet <CODE>xruskb</CODE>:
<CODE>
<A HREF="ftp://ftp.relcom.ru/x11/cyrillic/">ftp://ftp.relcom.ru/x11/cyrillic/</A></CODE>
<P><CODE>rspell</CODE>: <CODE>
<A HREF="ftp://sunsite.unc.edu/pub/academic/russian-studies/Software/rspell.tar.gz">ftp://sunsite.unc.edu/pub/academic/russian-studies/Software/rspell.tar.gz</A></CODE>
<P>FTP XFree86:
<CODE>
<A HREF="http://www.xfree86.org">http://www.xfree86.org</A></CODE>
<P>
</BODY>
</HTML>